sunnudagur, 13. september 2009

Vötnin og Dýrafjörðurinn

Stöðvið prentvélina, rjúfið útsendingu!

Kjálkar falla. This just in:

Borgarahreyfingin étur börnin sín.

þriðjudagur, 25. ágúst 2009

Dómaraskandalar

Halló aftur!

Sumri hallar, blogga fer!

Eru ekki viðbrögð Íslendinga - eða skoðanaspegla þjóðarinnar sem fjölmiðlarnir eiga víst að vera - við áföllum úti í heimi glettilega keimlík?

ICESAVE-málið. Tapið gegn Frökkum í kvenna-evró í Finnlandi áðan:
Þetta var ekki víti!

miðvikudagur, 29. apríl 2009

SUMARLOKUN

Þessi síða er að því leyti eins og leikskólar og geðdeildir - þó vonandi nái samanburðurinn ekki lengra - að hún verður lok-lok-og-læs á löngum tímabilum yfir sumarmánuðina.

(Ekki það að hér hafi verið virkustu uppfærslurnar í bransanum fram að þessu, en hér hefur a.m.k. verið gengist við glæpnum.)

Góðar stundir!

miðvikudagur, 11. mars 2009

Siðbótin síðari („leikstjóraútgáfa“)

Grein eftir mig með þessu nafni birtist í Eldhúsdegi, fylgiriti Fréttablaðsins um þjóðmál, í dag. Þar er ég reyndar titlaður lögmaður, en það er ég ekki sem stendur heldur bara ótíndur lögfræðingur.
Hér er ítarlegri útgáfa greinarinnar. Kaflar 1-3 og lokakaflinn eru hinir sömu og í Fréttablaðinu en lengri og með nokkrum málsgreinum sem þurfti að klippa út til að greinin kæmist fyrir. Aðrir kaflar, þ.e. 4-6, birtust ekki í Fréttablaðinu en þeir fjalla allir um nátengd efni.

***

Það er sagt að siðrof hafi orðið á Íslandi í aðdraganda Hrunsins. Siðbótar er þörf. Við þurfum að taka upp góða trú.

1.
Góð trú.

Góð trú er orðrétt þýðing á latneska hugtakinu bona fide. Hugtakið er úr siðfræðinni en eins og önnur viðfangsefni hennar á það við á öllum sviðum mannlífsins. Það er einfalt og skýrir sig svo til sjálft. Fyrir siðasakir má þó leggja til þá frekari skýringu að sá sem hefst að í góðri trú gerir það að eigin frumkvæði og með einlægum ásetningi út frá því sem hann veit að öllu gættu, samkvæmt samvisku sinni, að er satt og rétt (eða sannast og réttast) í hverju máli.

Nú myndu kannski einhverjar hýenur strax byrja að glotta við tönn. (Þið vitið, þessar allra yst til hægri í stóðinu.) „Samviska“? „Einlægni“? Allt gott og blessað með það. En þetta getur enga raunhæfa þýðingu haft þegar valdsmenn taka ákvarðanir. Síðan gala þær herópið sem hefur bergmálað á Íslandi svo lengi: Þeir sem fara með völdin taka þær ákvarðanir sem þeir vilja, á þeim forsendum sem þeir vilja og að öðru leyti alveg óbundnir nema að því eina leyti sem þeir brjóta ekki himinhrópandi sannanlega gegn skráðum og skýrum lagaákvæðum. Þetta er, samkvæmt skilgreiningu, það sem heitir að hafa völdin.

Það þarf ekki að kunna neitt í lögfræði til að átta sig á því hvaða möguleika og svigrúm þetta sjónarmið veitir þeim sem kunna og vilja nota sér það til að hrinda vilja sínum í framkvæmd - ef með þarf alveg óháð því sem lög og siðferði - réttlætið - benda á samkvæmt öllum eðlilegum mælikvörðum.

Það er einmitt þessi afstaða sem hefur verið ríkjandi á Íslandi ákaflega lengi. Þetta hefur ekki aðeins verið raunin með pólitíkusa heldur hafa ámóta viðhorf gegnsýrt íslenskt þjóðlíf almennt. Þar skipta mestu máli annars vegar viðskiptalíf og hins vegar fjölmiðlun og önnur opinber umræða. Það er til barnslega einföld leið út úr því öngstræti sem þetta viðhorf hefur leitt þjóðina í: að fólk ákveði að hafast að í góðri trú. Það þarf sannarlega ekki meira til. Ég tek fram að ég er hins vegar ekki svo „barnslega einfaldur“ sjálfur að telja líklegt á næstunni að þetta verði algilt lögmál hjá öllum mönnum.

Þess vegna er hér mikilvægur skilsmunur: Fyrir þá sem er með beinum hætti trúað fyrir því að fara með hagsmuni annarra, t.d. pólitíkusa og bankamenn, eða eru í sambærilegri stöðu af öðrum ástæðum, t.d. fjölmiðlamenn, er það frumkrafa að þeir ræki störf sín og skyldur í góðri trú.

Það neyðir enginn neinn til að bjóða sig fram í stjórnmálum til þess að fara með völd og áhrif í umboði almennings. Menn krefjast hárrar umbunar – og fá hana – fyrir að sinna störfum hjá fjármálafyrirtækjum að sögn til að varðveita og ávaxta eignir annarra. Þar fyrir utan eru fyrirtækin iðulega hlutafélög á almennum markaði. Til fjölmiðla er stundum vísað sem hins fjórða valds, sem veita á hinum valdgreinunum aðhald. Því fylgir siðferðileg ábyrgð. Hvað sem öðru líður er óumdeilt að fjölmiðlar hafa mikil áhrif – og margir segja úrslitaáhrif – á skoðanamyndun almennings.

Ég læt nægja að taka dæmi af þessum þremur sviðum en vitaskuld mætti telja til fleiri. Krafan um að menn í þessum stöðum hafist að í góðri trú ætti að vera sjálfsögð og verður það vonandi sem allra fyrst. Það sem hér fer á eftir beinist því einkum að mönnum í þessum stöðum.

Til að afmarka umfjöllunarefnið nánar er fyrst rétt að svara mótbárunni sem ég taldi mig strax geta heyrt ávæning af. Það er þetta með „samviskuna“ og „einlægnina“ og hversu raunhæf þau fyrirbæri geta yfirhöfuð verið sem áhrifavaldar og mælikvarði á ákvarðanatöku manna, í stjórnmálum eða annars staðar. Fyrir það fyrsta er auðvitað ljóst að engir, hvorki dómarar, kjósendur, hluthafar né þeir sem nota fjölmiðla, geta „hankað“ mann á því út af fyrir sig að hafa ekki farið eftir samvisku sinni ef maðurinn sjálfur staðhæfir annað. Það verður aldrei sannað, aldrei hafið yfir vafa. Góð trú er siðferðilegt hugtak, í sjálfu sér hvorki áþreifanlegt né mælanlegt.

Það liggur í hlutarins eðli að þegar allt kemur til alls eiga menn það aðeins við sjálfa sig að ákveða hvort þeir vilji hafa góða trú í heiðri. Þeir eru síðan hinir einu sem geta framfylgt því gagnvart sjálfum sér. En ef þeir gera það ekki vil ég halda því fram að þeir viti upp á sig skömmina, hvernig svo sem þeir annars réttlæta gjörðir sínar fyrir sjálfum sér og öðrum.

Þetta síðastnefnda er í raun andsvar mitt við mótbárunni hér á undan: þó það sé ekki hægt að „hanka“ menn og láta þá sæta utanaðkomandi ábyrgð eða viðurlögum leysir það þá ekki frá því að vita sjálfir upp á sig skömmina. Um leið er þetta forsendan sem ég vil gera fyrir umfjöllun minni: hún getur ekki átt við siðleysingja. Það er auðvitað af því að slíkir menn eru blindir á ábyrgð sína af misgjörðum sínum.

Ég vil hins vegar leyfa mér að gera ráð fyrir því að áhrifamenn á Íslandi, bæði í stjórnmálum og annars staðar, séu almennt ekki siðleysingjar, eins misjafnir og þeir annars eru. Þeir vita fullvel hvenær þeir hafast ekki að í góðri trú. Og þá, óháð allri sjálfssefjun og réttlætingu út á við, vita þeir líka upp á sig skömmina.

Ef einhver fellir sig ekki við þessa forsendu er svo sem ekkert um það að segja. En sá sami er þá greinilega töluvert svartsýnni en ég á stöðu íslensks samfélags.

2.
„Dómarinn sá það ekki!“

Jón Ormur Halldórsson skrifaði fyrir nokkrum árum eftirminnilegan pistil í Fréttablaðið þar sem hann lýsti „hægindastólskenningu“ gamals bresks háskólaprófessors sem hafði kennt honum. Sá þóttist hafa merkt að af þeim nýlendum breska heimsveldisins sem hefðu öðlast sjálfstæði á 20. öld hefði lýðræði einungis festst í sessi þar sem arfleifð Breta hafði skilið eftir sig krikket sem þjóðaríþrótt. Þar sem fótbolti var á hinn bóginn þjóðaríþróttin hafði allt farið í bál og brand og þjóðirnar síðan verið ofurseldar byltingum og borgarastyrjöldum.

Prófessorinn benti í meginatriðum á að krikket væri leikur sem byggðist á því að menn virtu að eigin frumkvæði reglur og siðvenjur leiksins og gengust að sjálfsdáðum við brotum. Fótbolti væri á hinn bóginn leikur þar sem menn gengju hverju sinni eins langt og dómarinn framast leyfði – og iðulega lengra ef þeir héldu að hann sæi ekki til – og ekki tíðkaðist að viðurkenna brot sín. Prófessorinn sem Jón vitnaði til spurði loks efnislega eitthvað á þá leið hvort verið gæti að ólík siðferðileg áhrif eða skilyrðing þjóðaríþróttanna tveggja hefði skipt sköpum um þann merkjanlega mun sem var á hvernig þjóðum sem aðhylltust hvorn leikinn um sig hefði farnast.

Því má skjóta inn að það er reyndar annað vitni um höfuðþýðingu siðareglna í krikket að í Bretlandi er alþekkt orðatiltæki notað um það ef einhver hagar sér ósiðlega. Þá er einfaldlega sagt um það sem viðkomandi gerði: It’s not cricket! Allir þar skilja undir eins hvað átt er við: maðurinn var ekki í góðri trú.

Ég ætla ekki að fjölyrða neitt hér um farsóttarkenndan áhuga Íslendinga á fótbolta.

Punkturinn er hins vegar þessi: Bretar segja þetta-er-ekki-krikket! Hér á Íslandi er viðkvæðið: Dómarinn sá það ekki! Í hinni almennu lýsingu á fótboltasiðgæði hér framar ætti hver að geta séð næstum fullkomna hliðstæðu við það sem tíðkast á vettvangi stjórnmála og viðskipta hér á landi. (Og líklega víðar en látum það liggja á milli hluta því böl verður ekki bætt með því að benda á annað.) Ef menn á annað borð láta svo lítið að svara gagnrýni þýðir það yfirleitt ekki annað en að kjarna málsins er kaffært eða misþyrmt með yfirgengilegu þrasi um aukaatriði, hártogunum eða blygðunarlausum rangtúlkunum og mælskubrellum. Að ógleymdri smjörklípunni frægu. Berum þetta saman við orðskvið Bretanna. Erum við stolt?

Dæmi um þetta? Þarf að telja þau upp? Á undanförnum vikum og mánuðum hefur þjóðin í búsáhaldabyltingunni sýnt með afgerandi hætti viðbjóð sinn og vanþóknun á hátterni valds- og viðskiptamanna undanfarin. Ef höfð eru í huga þau skýru og fordæmalausu skilaboð held ég að óhætt sé að sleppa upptalningunni. Hún hefur reyndar líka verið vel og skilmerkilega skjalfærð og skrásett af öðrum. Dæmin eru lýðum ljós. Þau þekkja allir sem á annað borð vilja sjá þau.

3.
Kaldlyndið.


Ég held að eitt orð nái ágætlega yfir það viðhorf, þann skort á góðri trú, sem endurspeglast í mörgum gjörðum íslenskra valdhafa og viðskiptamanna undanfarin ár: Kaldlyndi. Það felur í stystu máli í sér andstæður þeirra einkenna á góðri trú sem tilfærð voru í upphafi greinarinnar. Það er beiting valds með aðra hagsmuni í huga en réttlætið hrópar á. Stundum er það dubbað upp í þetta eða hitt dulargervið sem aðstæður gefa tækifæri til. En oftar er það grímulaust.

Kaldlyndi er viðhorfið um alræði valdhafans og sem ég gat um hér að framan. Einn af íslensku óligörkunum ku hafa lýst einhverju olnbogarými sem hann taldi sér bera með þessum orðum: Ég á ‘etta og ég má ‘etta. Ráðherrar komu í viðtöl og réttlættu þar glottandi gífurlega umdeildar embættisfærslur sem megn óánægja var um í þjóðfélaginu og sætt höfðu harðri málefnalegri gagnrýni. Sumar töldu eftirlitsstofnanir þjóðfélagsins reyndar síðar beinlínis ólögmætar. Viðkvæði ráðherranna var yfirleitt einfalt: Ég ræð.

Þetta voru einkunnarorð kaldlyndisins. Ég á, ég ræð. Og fáir treystu sér til að opna munninn. Af hverju? Það er margslungin spurning fyrir síðari tíma. Meðvirkni? Já. En líka ótti. Sporin hræddu. Línan var svo óbilgjörn að ef einhver dirfðist að malda í móinn eða spilaði ekki möglunarlaust með þá fóru vettlingarnir af. Allir vita hvernig höndin var á litinn þar undir. „Skrímsladeildin” var ræst út. Krákurnar hófu sig á loft. Rödd heyrðist, krákurnar bergmáluðu:

Þú! – lagður niður. Þú! – leggstu niður. Þú! - rekinn! Þú! - færð ekki að vera meira memm. Þú! – skiptu þér ekki af. Þú! – mundu eftir kalda stríðinu. Þú! – kommi. Þú! – vinnur ekki í þessum bæ framar. Þú! – tapaðir í inspektorskjöri í MR á sjöunda áratugnum ... Þú! ... Þú! ... Þú! ...

Bara svo það sé á hreinu: Ég er ekki að persónugera eitt eða neitt. Og nei, mér er sjálfum ekki hætishót í nöp við nokkurn af þeim mönnum sem áttu þátt í að skapa og viðhalda ástandinu eins og það var. Ég ætla meira að segja að leyfa mér að fullyrða að fæstir yfirhöfuð hafi nokkuð persónulega á móti þeim.

En: öfugt við það sem sumir fyrrverandi æðstuprestar þeirra vilja nú halda fram verða atburðir og ástand í mannlegu samfélagi ekki til nema af mannavöldum. Og ástandið varð vissulega svona. Það ástand sköpuðu engir aðrir en valdhafar og áhrifamenn á þeim tíma og þeir bera að sama skapi ábyrgð á því, hver og einn í réttu hlutfalli við völd sín og áhrif þá. Þeir létu undan kaldlyndi sínu. Leyfðu því að ríkja yfir og byggja út sínum eflaust mörgu öðrum mannkostum. Fyrir það – og hugsanlega aðeins það – hefur þjóðin nú, eftir langa mæðu, fengið nóg af þeim.

Að lokum eitt lítið dæmi: Gaumgæfið það hvernig Morgunblaðið hefur fjallað um tilburði þeirrar ríkisstjórnar sem nú situr til þess að „endurskipuleggja Seðlabankann“, eins og það hefur verið kallað. Eða bara aðgerðir ríkisstjórnarinnar yfirhöfuð, svona heilt yfir.

Morgunblaðið hefur sagt fréttir af þessu eins og öðru: hvað gerist, hvers vegna, hvað finnst hinum og þessum. Líkt og hver annar fjölmiðill. Ég hef ekki orðið var við að sérstök afstaða komi fram í skrifum blaðsins um þetta heldur veit ég ekki annað en að fréttaflutningur þess hafi verið eins hlutlaus og hægt er að ætlast til. (Ég tek fram að ég styð það að fjölmiðlar taki afstöðu þegar svo ber undir - svo lengi sem þeir gera það, auðvitað, í góðri trú.)

Berum þetta saman við það hvernig Morgunblaðinu var beitt í tengslum við atburði fyrir réttu ári þegar Ólafur F. Magnússon söðlaði um í meirihlutasamstarfi í borgarstjórn Reykjavíkur og hóf samstarf við Sjálfstæðisflokkinn. (Það væri of langt mál að rekja það hér en ég bendi til nánari skýringar á grein sem ég skrifaði um þetta og kallaði Styrmir býr til strámann og er hér á síðunni.)

Hvaða hvatir (keyri?) drifu Morgunblaðið áfram þá? Hvað hefur gerst í millitíðinni? Hvora útgáfuna af Morgunblaðinu, þessu góða og mikilvæga blaði, viljum við frekar hafa?

4.
Sannleikurinn og sannleikarar.

Einu sinni var vikulegur þáttur í ríkissjónvarpinu sem hét Matlock og fjallaði um lögmann með því nafni í Suðurríkjum Bandaríkjanna. Þetta var lengi vel vinsælasti þáttur RÚV. Hann fjallaði í léttum dúr um lögfræðileg þrekvirki söguhetjunnar, sem var góðleg og gráhærð afa-týpa, og var eiginlega alltaf sami þátturinn: Matlock var verjandi í sakamáli þar sem saklaus maður stefndi lóðbeint í rafmagnsstólinn þar til gamli gráni ekki bara sýndi fram á sakleysi skjólstæðings síns heldur kom venjulega upp um þann seka líka. (Nokkuð sem verjendur í hinum hversdagslega raunveruleika leika ekki svo glatt eftir!)

Ég horfði á þennan þátt eins og margir aðrir þegar ég var barn og man eftir einu sem ég skildi aldrei þá. Það var frasinn sem mönnum var lesinn fyrir og þeir jánkuðu með hönd á helgri bók áður en þeir settust í vitnastúkuna. Hann hljómaði svona, í lauslegri þýðingu:

Sverð þú að segja sannleikann, allan sannleikann og ekkert nema sannleikann?

Ég gat aldrei áttað mig á einu með þetta. Af hverju var verið að orðlengja svona um hlutina? Hvers vegna mönnum ekki bara uppálagt að segja sannleikann, punktur? Hvað var þetta tal um „allan“ og „ekkert nema“? Þurfti þess nokkuð ef menn sóru á annað borð að segja sannleikann, þetta hlaut þá að vera innifalið?

Það þarf hins vegar ekkert að útskýra það fyrir fullorðnu fólki að til eru miklu verri lygarar en venjulegir Gosar sem segja bara alls ekki satt. Hinir eru miklu verri sem segja kannski pínulítið satt – og þá um aukaatriðin – en steinþegja um það sem skiptir máli. Og svo hina, sem ljúga eins og þeir framast geta innan um sannleikskorn á stangli sem ætlað er að gera lygina trúverðuga.

Rétt upp hönd sem hefur velt þessu fyrir sér, lesandi dauðhreinsaðar yfirlýsingar frá fyrrverandi fjármálamógúlum sem eiga að útskýra burt alla hugsanlega ábyrgð þeirra á Hruninu? Eða sambærileg gerilsneydd skrif eða ummæli frá pólitíkusunum? Eru þessir menn, eða málpípur þeirra, að segja satt? Látum svo vera, en þá í hvaða skilningi? Kannski er allt sem stendur á blaðinu alveg hreina satt. En er það allur sannleikurinn? Hvað með það sem stendur ekki á blaðinu? Eða er kannski ekki allt sem stendur á blaðinu alveg satt, sumt bara hálfsatt, sumt sem gæti kannski verið satt, eða þaðan af minna?

Þetta með „allan” og „ekkert nema” sannleikann er nefnilega ekkert innifalið. Smáa letrið getur geymt alla hugsanlega fyrirvara við það hvaða sannleikur er borinn fram, þó það sé ósýnilegt öllu venjulegu fólki. Og smáa letrið er aldrei langt undan þegar hinir kaldlyndu tala.

Þeir sem tala í góðri trú þurfa hins vegar ekkert smátt letur. Þeir bara segja satt. Punktur. Allt innifalið, það þarf ekki einu sinni að taka það fram. Þetta þurfa þeir sem bera ábyrgð á Hruninu að byrja að gera. Og það strax.

Fyrst þá getum við byrjað að taka til höndunum því fyrst þá sjáum við handa okkar skil. Fyrst þá kviknar ljósið.

5.
Af vígum, vilja og vegum.

Vegna Hrunsins er nú rætt um viðamiklar breytingar á íslenskri stjórnskipun með það fyrir augum að ryðja brautina fyrir „nýtt og betra“ Ísland. Breytingar á lögum og og reglum, sérstaklega um fjármál, eru taldar bæði óhjákvæmilegar og bráðnauðsynlegar. En allar breytingar á reglum einum og sér eru dæmdar til að mistakast nema samfara verði grundvallarbreyting á öðru fari þjóðarinnar: hugarfarinu. Það er hægt að breyta stjórnskipuninni, regluverki um dómstóla, á sviði fjármála og fjölmiðla og hverju sem vera skal, betrumbæta, auka við og stoppa í reglurnar út í það óendanlega. En við lok dags er það allt unnið fyrir gýg nema þeir sem reglunum er ætlað að taka til framfylgi og fari eftir þeim í góðri trú.

Það er þetta sem nýíhaldsmenn, sem hér á Íslandi kenna sig við andríki, skilja ekki. Eða þykjast ekki skilja. Þeir birta nú heilsíðuauglýsingar í dagblöðum með svo ótrúlegu fargani af reglugerðum að heiti þeirra þarf að skrifa með smæsta letrinu til að þær komist allar fyrir. Úr verður hin tilætlaða stafasúpa til að hægt sé að slá upp: Sjáiði allar reglurnar sem giltu um íslenska fjármálamarkaðinn. Heill frumskógur! Hver sagði svo að það hefðu ekki verið neinar reglur?!

Látum vera strámannsrökin sem í þessari framsetningu felast. Látum vera að hluti af reglugerðunum sem þarna eru taldar upp eru breytingareglugerðir, en það er eins og að segja að ef maður fari með buxurnar sínar í saumastofu og láti víkka þær eigi hann eftir það tvennar buxur. Látum vera að þessi auglýsing er ekki sett fram í góðri trú heldur sem orðhengilsháttur, útúrsnúningur og hótfyndni. Fyrst fólk er á annað borð komið í leikaraskapinn, tökum þá ýkt dæmi:

Tveir menn. Ein regla: þú skalt ekki morð fremja (Eða fyllið inn misgjörð að eigin vali.) Annar maðurinn myrðir hinn. Var ekki regla sem bannaði þetta? Já. Hvernig gat þetta þá gerst? Jú, af því að morðinginn vildi af einhverjum ástæðum drýgja ódæðið. Þetta er það eina sem skiptir máli, annað í dæminu er bara aukaatriði. Af handahófi: Kannski vissi hann ekki af reglunni sem hefði ella stoppað hann. Kannski var honum sama hvað reglan sagði eða taldi aðra hagsmuni þýðingarmeiri. Kannski drýgði hann ódæðið úr annarri lögsögu, þar sem reglan gilti ekki. Kannski tókst honum að túlka regluna þannig að hún bannaði í raun ekki „þetta tiltekna ódæði“ (maður skyldi aldrei vanmeta lagakróka!) Kannski fékk hann annan til verksins og telur sig því ekki hafa framið neitt morð, ekki þannig, ekki per se ... skiljiði?

Tilvist reglunnar ein og sér getur aldrei bjargað lífi fórnarlambsins. Það getur aðeins vilji hins hugsanlega morðingja til þess að breyta rétt. Því hann veit betur en að deyða annan mann. Það þarf í raun enga reglu til að segja honum það. Góð trú hans á að nægja honum til að komast að réttri niðurstöðu. Ef reglan er flóknari þá kunna flestir að lesa og skilja. Eða geta ráðið sér fagmann í það. Vilji er vegur segir í ensku orðatiltæki og aftur mælist þeim skynsamlega. Reglur geta á endanum í besta falli tafið fyrir þeim sem vill ekki fara eftir þeim, aldrei stoppað hann. En vilji er líka veggur ef þannig ber undir og sá eini sem dugar á endanum.

Það er alveg sama þó við bætum inn „eftirlitsaðila” í dæmið hér á undan. Ef sá vill ekki gera hið rétta eða koma í veg fyrir hið ranga þá erum við engu bættari, hvað sem reglubókin segir. Allt sem gildir um illvirkjann sjálfan á líka við um þann sem ætlað er að halda aftur af honum.

Þannig að: Jújú, einhverjar reglur voru þarna. En fjármálamennirnir sem áttu að fara eftir reglunum vildu ekki gera það. Það þarf kannski ekki að koma hinum raunsæju (eða bölsýnu) á óvart. Hitt var þó sýnu verra að þeir sem áttu að framfylgja reglunum sýndu ekki af sér mikinn dug við það. Að ekki sé gengið svo langt að segja að þeir hafi allt fram að uppdubbun í stöðu varðhunda verið í hópi þeirra sem vildu hvað ákafast lóga þeim. Þegar svo háttar til þarf ekki að spyrja að leikslokum. Á Íslandi varð Hrunið staðreynd.

Hér þurfum við enn og aftur góða trú, ef við gefum okkur þá almennt séð að reglurnar sem við höfum séu yfirleitt skynsamlegar, réttlátar og líklegar til að ná markmiði sínu sem og þær er síðar verða settar.

Ég vona til dæmis að hjá eftirhrunskynslóð fjármálamanna fái þrifist nefnd eins og hin svokallaða yfirtökunefnd sem menn reyndu að stofna hér fyrir fáum árum til að hafa eftirlit með yfirtökuskyldu (þar með eignatengslum) og fleiru í íslensku fjármálalífi. Nefndin starfaði ekki á grundvelli laga heldur frjáls samkomulags milli aðila á fjármálamarkaði. Hún hafði engar formlegar vald- eða þvingunarheimildir en reiknað var með því að persónur og leikendur á Markaðnum færu eftir ábendingum og álitum nefndarinnar sjálfviljugir. Enda stóðu þeir sjálfir straum af starfi hennar og átti hún að hafa til að bera bæði næga sérþekkingu og úrræði til að komast að sem bestu eða „réttustu” mögulegri niðurstöðu hverju sinni.

Þess má geta að formaður nefndarinnar var lagaprófessor sem er að öðrum ólöstuðum líklega sá óumdeildasti í sínu fagi vegna þekkingar sinnar og hlutleysis og svo grandvar að sagt er – ég sel það ekki dýrara en ég keypti það – að íbúðarhús hans og fjölskyldunnar hafi staðið ómálað árum saman vegna þess að hann fann hvergi málara sem vildi skrifa undir símaskrárþykkan verksamninginn eða vinna verkið öðruvísi en svart.

Hvernig gekk nefndinni að starfa? Í sem skemmstu máli kom það strax í ljós hvaða mjög svo einhliða skilning Markaðsmennirnir lögðu í það að vera ekki bundnir við að fara eftir álitum nefndarinnar „frekar en þeir vildu“.

Og hvað varð svo um yfirtökunefndina? Hún var lögð niður 1. júlí 2008. Um leið og fyrsta starfstímabili hennar lauk. „Reynslan ekki nægilega góð til að halda áfram,” sagði formaður samtaka fjármálafyrirtækja. Hvað skyldi hann hafa átt við með því?

6.
Sakaruppgjör eða gleymskusáttmáli.

Þegar fólkið sem olli Hruninu hefur sagt satt – sannleikann, allan sannleikann og ekkert nema sannleikann – og góð trú hefur verið tekin upp þarf að gera upp við fortíðina svo við getum haldið áfram á sæmilega traustum grunni. Til þess þurfum við að bíða eftir niðurstöðum þeirra stofnana sem nú rannsaka Hrunið og mjög líklega á endanum úrlausnum dómskerfisins.

Þegar við höfum fengið bestu mögulegu vitneskju um það hvað gerðist og hver gerði hvað er auðvitað æskilegast að hinir ábyrgu bæti sjálfviljugir fyrir það eftir fremsta megni og sæti eðlilegum og réttlátum viðurlögum. Ég ætla ekki að fjölyrða um það. Ástæðan er náttúrlega sú að það ætti að sjá um sig sjálft ef þetta gengur eftir með góðu trúna og sannleikann. Ef sú verður raunin sláum við líka tvær flugur í einu höggi. Þá hverfur líka eins og dögg fyrir sólu móðursýkin og takmarkalaus tortryggnin sem hefur stundum verið of áberandi undanfarna mánuði. (Að mörgu leyti skiljanlega, má ég bæta við.)

En ef það gerist ekki, eða ekki að fullu, þá eigum við í raun ekki annan kost en að treysta því að stofnanir þjóðfélagsins upplýsi málin af dug og heilindum og vona að þær nái sem bestum árangri samkvæmt þeim lagaramma og reglum sem þær vinna eftir.

Ef menn þrjóskast og þverskallast, þykjast hafa gleymt öllum Hruns-dansinum, sérhverju spori og snúningi, segjast ekkert muna af ballinu, hverja þeir dönsuðu við, drógu á tálar, kysstu eða kýldu og kannast að sjálfsögðu ekkert við kreditkortareikninginn – þá er því miður bara eitt í stöðunni: Við verðum bara að sætta okkur við það. Kyngja því og halda áfram. Það er eins gott að gera sér grein fyrir þessu strax: eftir því sem Hruns-dansararnir verða iðrunarlausari og ósamvinnuþýðari, þeim mun minna munum við fá að vita um það hvað gerðist og þeim mun meira verður beint tjón okkar af Hruninu.

Við skulum leyfa okkur að vona að svona verði þetta ekki. En verum samt ekki blind fyrir möguleikanum. Ef svo illa fer að raunin verður þessi má rifja upp það sem Spánverjar gerðu upp úr miðjum áttunda áratugnum eftir að valdatíð Franco lauk og lýðræði komst þar á. Spánverjar vissu að það að láta alla sem báru beina og óbeina ábyrgð á ódæðum og misgjörðum á Franco-tímanum var í fyrsta lagi vonlaust verkefni praktískt séð. Í öðru lagi var það áhættusamt fyrir viðkvæmt og á þeim tíma ennþá óstöðugt samkomulag um nýstofnað sambandslýðveldi. Í þriðja lagi, því miður, var fullnaðaruppgjör í raun grátlega þýðingarlítið miðað við umfang skaðans, sem var óafturkræfur.

Þá varð til, með einhvers konar óformlegu sammæli í þjóðfélaginu, hinn svokallaði sáttmáli gleymskunnar, El Pacto de Olvido. Spánverjar ákváðu að hafast ekkert að gegn flestum þeim, a.m.k. af minni spámönnum og meðspilurum, sem báru ábyrgð á fasistastjórninni og gerðum hennar. Flestir af fasistunum og samverkamönnum þeirra voru einfaldlega látnir afskiptalausir.

En – og þetta er stórt EN – í afskiptaleysinu fólst ekki bara að ekki yrði af saksókn eða öðrum opinberum aðgerðum gegn sökudólgunum. Afskiptaleysið varð nefnilega almennt, ekki bara af hálfu yfirvalda heldur allra. Þjóðfélagið lokaði augum sínum fyrir þeim. Svo mjög að það varð í raun kannski meiri og maklegri refsing en nokkur önnur. Það vissu allir hverjir sökudólgarnir voru og létu aðra vita ef með þurfti, þeir gátu yfirleitt ekki dulist. Hvar sem þessir menn komu fóru um á almannafæri þagnaði skvaldrið og glaðværðin skyndilega. Ef kveðja var borin fram var henni ekki tekið. Fólkið horfði annað, lauk erindum sínum hratt og hvarf hljóðlega á burt, staðirnir tæmdust og ósýnilegu mennirnir stóðu einir eftir. Kannski fengu þeir hljóða afgreiðslu hjá starfsfólkinu en áreiðanlega ekki bros og spjall. Aldrei gátu þeir rofið múrinn. Tilvist þeirra var ekki viðurkennd af samfélaginu. Þeir urðu skuggar meðal lifenda.

Þeir vissu upp á sig skömmina. Og fengu að lifa með henni, aleinir.

Þó ekkert annað verði að veruleika til að þeir menn sem báru beint eða óbeint ábyrgð á Hruninu hjá okkur axli þá ábyrgð sína og sýni iðrun og yfirbót geta Íslendingar bundist samtökum um sinn gleymskusáttmála út af Hruninu. Ef mennirnir glotta þá enn og flytja bara burt með sitt og sína, senda okkur hinn óeiginlega fingur frá fjarlægum stöðum, þá er í raun ekkert við því að gera. En þá skulum við ekki gera þeim það til geðs að fá móðursýkiskast af bræði, þó vissulega munum við gernýta öll möguleg úrræði til að hafa hendur í hári þeirra og þess sem þeir skulda okkur. Ef svo grátlega vill til að þetta gerist, skulum við þá bara yppa öxlum. Snúa svo baki við þessum mönnum fyrir fullt og allt. Um leið og við tækjum síðan til höndunum við að byggja aftur upp samfélagið myndum við vissulega hugsa okkar en bara segja eitt:

Farið hefur fé betra.

7.
Alltaf pláss við plóginn.

Ég veit ég talaði í byrjun um það efni greinarinnar ætti bara við fullum fetum um menn í tilteknum stöðum. Að það væri frumkrafa að þeir hefðust að í góðri trú og segðu satt en kannski væri barnsleg einfeldni að leyfa sér að vona að allir menn, eða jafnvel bara við öll hér í örsamfélaginu okkar, gerðu hið sama. En maður skyldi aldrei segja aldrei.

Hvað rúmar stærsti loftkastalinn marga skýjaglópa?

Svarið?

Það er pláss fyrir alla.

mánudagur, 2. febrúar 2009

Frímann - framhaldssaga [5-6/6]

[Frímann - framhaldssaga, 5. og 6. hluti. Sjá nánar formála í færslu 5.1.2009.]

[...]

Frímann sat kyrr. Svipur hans var friðsæll og spakur en hann andaði örar en áður. Kannski var það vegna nálægðarinnar við S – ef mannleg nánd fer yfir ákveðin mörk getur hún vakið með sumum innilokunarkennd. Þeirri sérkennilegu hugsun skaut upp í annars stilltum huga Frímanns hversu sérstakt það væri og reyndar aðdáunarvert að þrátt fyrir þessa nálægð við S fyndi hann enga lykt leggja af honum eða úr vitum hans.

S tók til máls.

„Þú þarft ekki að segja mér sérstaklega hvað það er sem þú óttast og hvaða valkosti fáfræði þín hefur byrgt þér sýn á. Þar að auki skiptir í raun engu máli hvað nákvæmlega um er að ræða. Ef þú skilur orð mín rétt á annað borð þá sérðu væntanlega að þau hafa almenna skírskotun og eiga við um hvaðeina sem fáfræðin felur fyrir þér.“

S færði sig framar í stólnum. Hann sat beinn í baki með olnbogana út til hliðanna og hendurnar ósýnilegar, faldar einhvers staðar í fellingum skyrtunnar. Hann talaði lágt en af festu:

„Sjáðu til: Jafnvel þó þú tækir ekki þennan valkost af fúsum vilja þýðir það ekki að hann sé þar með útilokaður. Ég skal útskýra þetta nánar. Mundu að áðan samsinntir þú því að hafa þegar áttað þig á að mengi vilja þíns og mengi valkosta þinna væru ekki samsvarandi. Þú manst vonandi líka að þegar svo háttar hefur einungis valmengið þýðingu í raun og veru, hversu sanngjarnt sem það annars má telja. Nú hlýturðu því að sjá hvað af þessu leiðir: valkosturinn er enn til staðar hvað sem líður fúsum vilja þínum. En taktu nú eftir: með fúsum vilja þínum á ég aðeins við vilja þinn eins og hann birtist sjálfum þér við fyrstu sýn – í sjónhendingu.“

S mjakaði sér aðeins framar á stólbríkina. Andlit hans var nú komið svo nálægt andliti Frímanns að þegar hann tók til máls á ný fann Frímann gustinn af tali hans á enni sínu. Aftur skaut óboðinni og skammlífri hugsun upp í huga hans: það sem hann fann á enni sínu var aðeins léttur og óreglulegur þrýstingur sem fylgdi hrynjandinni í máli S – í andardrættinum vottaði hvorki fyrir varma né raka, svo hann fyndi.

„Ef vilji þinn og valkostir eru ekki á sömu bylgjulengd er það alls ekki óbreytanleg staðreynd, Frímann. Mundu að fáfræði má uppræta með meiri og betri þekkingu. Við vorum sammála um það. Það er hægt að stilla þetta tvennt saman: viljann og valkostina. Þú getur stillt saman bylgjulengdirnar svo þær snertist – renni jafnvel saman. Og magni hvor aðra, allt eftir lögmálum eðlisfræðinnar, sem þú þekkir auðvitað.“

„En hvernig? Hvernig get ég ... stillt sjálfan mig?“ spurði Frímann, fremur klaufalega, eins og hann réði ekki við líkingamálið. Hann roðnaði aðeins og gerði sig líklegan til að umorða spurninguna en S þaggaði niður í honum með skilningsríku brosi um leið og hann hélt áfram að tala.

„Til dæmis með því að spyrja sjálfan þig hvort líklegt sé að val annarra ráðist eingöngu af einskærum áhuga þeirra, öðru nafni fúsum vilja? Eða hvort annað skipti þar hugsanlega máli? Þá geturðu einnig íhugað að ákvarðanir fólks og gerðir þess stjórnast af mismunandi orsökum. Stundum þurfum við að gera eitthvað af illri nauðsyn sem við viljum helst ekki gera, ef það þjónar einhverju langtímamarkmiði sem okkur er í mun að ná. Við leggjum sitthvað á okkur fyrir hinn eiginlega tilgang: hið endanlega val okkar. Og hvert er það? Því höfum við þegar svarað. Í sem stystu máli: lífið. Hvað ert þú tilbúinn að leggja á þig fyrir lífið, Frímann?“

Veikur og breytilegur blásturinn sem fylgdi rödd S var eins og morsmerki á enni Frímanns. Í lokaorðunum óx þrýstingurinn greinilega, náði hámarki með ávarpinu og hvarf svo. Frímann klæjaði undan þessu, einu sinni svo mjög að hann fékk ákafa löngun til að klóra sér. Hann sinnti því þó ekki. Hléð var aðeins til áherslu því S bætti strax við. Nú kom flati fulltrúatónninn aftur fram í rödd hans:

„Þó það sé auðvitað óþarfi og fyrirfram gefið finnst mér vissara að taka fram að enginn getur með réttu beitt annan mann neins konar nauðung til að gera eitthvað gegn vilja sínum. Allir sjá hvílíkt ofbeldi og óréttlæti það væri,” sagði S og skyndilega vék hið daufa hlutleysi úr rödd hans fyrir þungri áherslu:

„Það sem ég hef sagt, Frímann, má draga saman þannig: Fólk getur aðeins sjálft valið og ákveðið, af fúsum og frjálsum vilja, að gera eitthvað gegn vilja sínum. Þetta hljómar kannski þversagnakennt í fyrstu en ég á við að fólk taki þannig endanlega hagsmuni sína fram yfir tímabundna hagsmuni sína. Þetta er meginatriðið í því sem ég hef verið að segja. Enginn nema sá sem bera á byrðina getur valið hversu mikið hann vill leggja á sig fyrir lífið, eins og hann hefur valið það. En þá er líka augljóslega ekki um neina nauðung að ræða. Og hvert er fórnarlambið ef engin er nauðungin? Hver er fórnarlamb ef það er ekkert ofbeldi? Seg þú mér: hvar verður ofbeldið?“

Nokkra hríð var þögn, eins og báðir byggjust við að hinn myndi taka til máls. Orð S niðuðu enn í eyrum Frímanns en hljóðnuðu smám saman. Um leið var sem hugsanir hans sjálfs tækju að rísa upp og réttast við eftir langdregna bælingu, eins lággróður undan fargi. Eitthvað bærðist innra með Frímanni. Efasemdir og óljós vafi, sem hin annars mjög svo sennilegu og sannfærandi orð S höfðu vakið með honum en jafnharðan kaffært, tóku á sig mynd spurningar.

Þetta kom meira að segja Frímanni sjálfum á óvart. Þegar spurningin var fullmótuð kannaðist hann hreinlega ekki við hana. Hann var hvorki viss hvaðan hún kom né hvort hann féllist á efni hennar, eins og huga hans var nú farið. Honum var skapi næst að kyngja henni aftur, eins og kekki í hálsinum. Svo fór þó ekki. Spurningin slapp út, fram hjá huga Frímanns og í raun án viðkomu þar – þrátt fyrir vilja hans en ekki vegna hans. Hann fann hana rísa hægt en óviðráðanlega upp á við innra með sér – stök og dúandi loftbóla, glitrandi í myrku djúpinu, líkt og síðasta andvarp drukknaðs manns, sem sekkur og hverfur í sortann fyrir neðan.

Spurning Frímanns leið út í andrúmsloftið, jafnhæværsklega og innihald loftbólunnar sem springur á yfirborðinu.

„Hvað er nauðung? Og hvenær er nauðung? Getur nauðungin ekki líka birst í hinu innra: verið bæði mikil og knýjandi innra með fólki þó hún sé hvergi sjáanleg að utan?“

Í annað sinn í samtali þeirra var sem S væri sleginn út af laginu. En aðeins andartak. Eftir stutt hik hristi hann höfuðið ákveðið. Hann horfði enn sem fyrr í augu Frímanns og sagði milt en staðfastlega.

„Nei, Frímann, þannig er það ekki. Innra með okkur er ekkert nema okkar eigin frjálsi vilji og okkar eigið frjálsa val. Ef viljinn ræður ekki för, til dæmis vegna ytri aðstæðna, eins og við ræddum áðan, þá getur ekkert stýrt gjörðum okkar nema val okkar. Hvað annað getur svo sem haft áhrif á okkur, innst inni, en þetta tvennt? Er hægt að neyða sjálfan sig til einhvers? Hefurðu til dæmis prófað að hætta að anda? Hefurðu fundið þig knúinn til að ná ástum einhvers sem þér býður við? Hefurðu ... “

S hugsaði sig um augnablik. Von bráðar virtist hann finna hentugt dæmi því hann lauk setningunni með hæglátu öryggi þess sem veit að hann spilar út hæsta trompinu.

„ ... hefurðu reynt að sannfæra sjálfan þig um eitthvað sem þú veist, innst inni, að er ekki satt?“

Frímann þagði skamma stund, hugsi og dálítið þungur á brún. Svo gerði hann nokkuð sem hann hafði ekki gert frá upphafi samtals þeirra: hann leit í augu S og brosti. Bros hans var þakklátt, feginsamlegt og afsakandi í senn. Hann brást ekki á annan hátt við orðum S en brosið skildi eftir sig greinilega breytingu á andliti hans. Svipur hans varð heiður og bjartur og það brá fyrir glampa í augunum. Ennið sléttaðist, varir og kinnar roðnuðu og fylltust, eins og blóm spryngju út.

Og munnurinn sveigðist í þöglu brosi af því tagi sem gæðir lífi og leyndardómi gyllt og glitrandi líkneski af akfeitum skáeygum og sköllóttum munkum frá Austurlöndum fjær. Þetta var bros uppljómunar og visku, bros þess sem veit að hann þarf ekki framar að spyrja neins.

IV.

Frímann þakkaði S mörgum orðum fyrir ráð hans og góðvild. Hann bjóst til að fara. Með látbragði sínu og svip baðst S undan þökkunum og kinkaði aðeins kolli lítillega. Frímann hafði kvatt S, staðið upp og snúið sér við til hálfs þegar hann stoppaði og sneri sér hægt að S á ný. Hann settist aftur og spurði kumpánlega.

„Mætti ég níðast á þolinmæði þinni og forvitnast um eitt enn?“ spurði hann og tók svo strax til máls, áður en S hafði í raun haft ráðrúm til að svara.

„Ég veit þú ert búinn að ráðleggja mér jafnítarlega og ég get með nokkru móti ætlast til. Samt óttast ég að eitthvað eða einhver gæti orðið til þess að ég missti sjónar á ráðum þínum. Gleymd leiðsögn er gagnslaus, sama hversu góð hún er. Getur þú gefið mér einhver ráð til þess að tryggja að orð þín ónýtist mér ekki og fari forgörðum?“

S kinkaði kolli, eins og hann hefði allt eins átt von á spurningunni. Hann benti Frímanni að koma nær. Frímann hallaði sér fram í sætinu, svo þeir nálguðust jafnvel enn meir en áður.

„Ég held að ef þú gætir þess að hafa ráð mín hugföst héðan í frá þá eigir þú ekki á hættu að gleyma þeim. En þó þú gleymir þeim ekki er alls ekki tryggt að í öllum tilvikum náirðu að beita þeim rétt og lesa úr þeim. Það getur tekið langan tíma, leitt fólk í blindgötur og kostað ómælt erfiði og vonbrigði að tileinka sér þann hugsunarhátt sem þessi almennu viðmið spretta öll af. Slíkir byrjunarörðugleikar geta leitt til þess að fólk glati trúnni á heilræði sem því hafa verið veitt og telji þau jafnvel fals og svikráð. Þannig fara einlægar ráðleggingar oft í súginn án þess að þær hafi nokkru sinni náð að uppfylla tilgang sinn og sanna gildi sitt í raun.“

Það var sem þessi raunsæju orð slægju á bjartsýni Frímanns. Kinnar hans og varir misstu lit sinn og fölnuðu. Smágerar hrukkur komu aftur fram á enni hans, líkt og sprungur í þornandi leðju. Hann spurði loks, varfærnislega: „Get ég átt von á því að þannig fari með mig?“

„Því treysti ég mér því miður ekki til að svara, af fenginni reynslu. Það er mjög misjafnt hvort fólk hafi til að bera þá staðfestu og þrautseigju sem þarf til að láta ekki tímabundin skakkaföll glepja sér sýn á hið endanlega markmið,“ svaraði S, með dapurlegri áherslu, sem hann undirstrikaði með stuttri þögn. Þegar hann tók aftur til máls hafði rödd hans fengið sinn venjulega blæ og var orðin mild og yfirveguð.

„Hins vegar er til önnur leið, bæði einfaldari og heillavænlegri, ef þú vilt í raun tryggja að ráð mín lifi áfram með þér hvað sem á bjátar.“

Frímann kinkaði kolli. Aftur var óvíst hvort hann væri þannig að svara óbeinni spurningu S eða hvetja hann til að halda áfram. S horfði íhugull í augu Frímanns stutta stund. Enn bærðist fíngerður vefnaður skyrtu S ofurlítið með hreyfingum hans, eins og vængbörð risaskötu sem skríður um djúpin.

Svo – líkt og þegar skatan hremmir skyndilega bráð sem hélt sig óhulta – gerði S nokkuð óvænt. Hann hallaði sér hratt niður og í áttina að Frímanni – nokkuð sem hann gat auðveldlega gert úr sæti sínu vegna þess hve nálægt hvor öðrum þeir sátu. Langleitt höfuðið skaust leiftursnöggt hjá vinstri vanga Frímanns og staðnæmdist við vinstra eyrað, rétt ofan við hálsinn, munnurinn opinn og grönin aðeins fýld, kannski vegna hinnar skyndilegu áreynslu sem svo snögg hreyfing útheimti. Andartak var S kyrr í þessari einkennilegu stöðu. Axlir hans og bak hófust og hnigu tvisvar sinnum með andardrættinum. Stundin sem þannig leið virtist lengri en hún í raun var – líklega vegna þess hve aðstæðurnar, það er afstaða líkama þeirra tveggja, voru óvenjulegar. Loks sneri S andlitinu að Frímanni og hvíslaði nokkrum orðum í eyra hans, slitið og með drjúgri þögn á milli. Svo hallaði hann sér rólega til baka aftur, niður í hægindastólinn og seig makindalega í mjúk hægindin.

Frímann sat hreyfingarlaus meðan á öllu þessu stóð. Augu hans fylgdu ekki einu sinni hinni snöggu hreyfingu S. Þau störðu beint fram allan tímann, líkt og hreyfingin hefði aldrei orðið eða þau ekki orðið hennar vör.

Það sem S hvíslaði fór hins vegar ekki fram hjá Frímanni. Það meðtók hann svo skýrt og greinilega að áhrifin jöðruðu við að vera líkamleg. Orð S verkuðu þannig á Frímann að honum fannst hann strax finna fyrir þeim í blóði sínu, hvernig þau mettuðu á nokkrum sekúndum allan líkama hans. Þegar S hafði hallað sér aftur blikkaði Frímann augunum hratt, þrisvar sinnum, og spurði:

„En hvernig getur eitthvað, sem ég fæ ekki séð, vísað mér veginn? Hvernig get ég hagað mér samkvæmt einhverju sem er mér hulið?“

„Ýmislegt af því sem hefur áhrif á okkur, þar á meðal megnið af því sem við trúum og fylgjum, sjáum við alls ekki,“ svaraði S hlutlausri röddu. Enn og aftur brá þar fyrir flötum tóni fulltrúans. „Ástin er ósýnileg, hatrið líka, metnaður, afbrýði og góðvild sömuleiðis. Ég gæti haldið áfram en þú skilur hvað ég á við. Við efumst ekki um tilvist þessara hluta þó við sjáum þá ekki. Vilji ráðamanna, hvað er hann? Ákvarðanir manna sem við þekkjum ekki, um málefni sem við skiljum ekki, teknar á stöðum sem við höfum aldrei komið til – og munum þar að auki líklegast aldrei gera. Þetta hefur afgerandi áhrif á líf okkar án þess að við verðum þess áþreifanlega vör. Allt sem ég taldi upp þekkjum við þegar á reynir og getum auðveldlega greint í framkvæmd. Svipað gildir um það sem ég sagði þér.“

S þagnaði, líkt og hann hefði lokið máli sínu, og hagræddi sér í stólnum. Frímann svaraði engu en svipur hans kallaði á frekari skýringar. Enn einkenndist rödd S af þolinmæði þegar hann bjóst við að útskýra mál sitt frekar, þó greina mætti skýran en kurteisan tón sem gaf til kynna að hér eftir hefði hann ekki meira um málið að segja. Áherslurnar voru skýrar og eindregnar.

„Sjáðu til. Þú getur litið á þetta sem vilja allra manna en þó vilja einskis manns; skoðun og ákvörðun allra en þó einskis. Afleiðingarnar á ábyrgð allra manna en þó á ábyrgð einskis manns. Þá ætti þér, Frímann, að vera ljóst hvernig réttlæti allra og engra er slegið föstu og því framfylgt af hönd allra, sem þó er um leið einskis manns hönd.“

S þagnaði og horfði í augu Frímanns. Hann tók aftur til máls, alvarlega og með áherslu sem gaf til kynna að hann lyki brátt máli sínu.

„Hönd í hönd. Hvor leiðir og hvor er leidd? Er einhver munur? Hvernig er hægt að greina þar á milli? Hið eina rökrétta er auðvitað þetta: báðar leiða og báðar eru leiddar. Á sama tíma. Þú munt finna þetta líka. Þú hættir að velta fyrir þér muninum þegar þú finnur ekki lengur fyrir honum. Á endanum muntu sjá að það er enginn munur. Á endanum verður þér ljóst að það að leiða og það að vera leiddur er einfaldlega einn og sami hluturinn: Þú ert leiddur og þú leiðir sjálfur. Og að lokum veistu ekki einu sinni af því að þú ert leiddur – þú leiðir þig sjálfur!“

V.

Bros S hjaðnaði hægt á vörum hans. Frímann kinkaði kolli til S í kveðjuskyni, svo djúpt og rólega að það var næstum eins og hann hneigði sig. Svo sneri hann sér við og gekk áleiðis til dyranna. Á bak við sig skynjaði hann að S stóð upp, gekk á eftir honum og lagði hönd um herðar hans til að fylgja honum til dyra.

Enn og aftur stóð Frímann ósjálfráða hugsun að verki í höfði sér. Hann hafði tekið eftir hinum fíngerðu höndum S í upphafi samtalsins og undraðist skyndilega ósamræmið milli þeirrar myndar og snertingarinnar sem hann fann nú fyrir. Höndin hvíldi fremur þungt á öxl hans. Hann fann að hún var stór og sterk. Tak hennar var þéttingsfast en þó langt í frá þannig að það ylli honum óþægindum. Frekar þótti honum snertingin innileg; traustvekjandi hvernig hún stýrði honum örugglega og ákveðið til dyranna án þess þó að vera á nokkurn hátt ágeng eða ýtin.

Eftir nokkra umhugsun fannst Frímanni þetta ósamræmi svo áberandi að hann langaði einna helst að líta við og athuga málið. Þó stillti hann sig um það. Bæði gat slíkt tillit verið túlkað sem svo að hann kærði sig ekki um þess háttar snertingu og þar með verið túlkað sem ókurteisi. Hið öndverða var í raun réttara. Honum var þetta síður en svo á móti skapi og hefði þar að auki verið tilbúinn að þola það samt sem áður til að gæta allrar kurteisi í garð velgjörðamanns síns. Einnig var honum ljóst að ámóta órökréttum og undarlegum hugdettum hafði skotið upp í huga honum af og til meðan hann talaði við S. Allar höfðu þær gufað upp jafnóðum og þær dúkkuðu upp. Hann ætlaði ekki að byrja að elta ólar við slíka hugaróra nú. Hann leit því hvergi en horfði staðfastlega beint fram fyrir sig meðan hann nálgaðist dyrnar. Þær stóðu opnar og hann þurfti því hvorki að stoppa né hægja á sér þegar að þeim kom heldur gekk beint út úr herberginu.

Þegar Frímann gekk í gegnum dyrnar fann hann takið um herðar sér þéttast og þyngjast, eins og S þrýsti þær í kveðjuskyni, en án þess að hann fyndi takið linast aftur. Og órætt merki um velvild S hlaut það að vera að takið linaðist ekki þegar dyrnar byrjuðu að lokast á hæla þeim―enda þótt margir hefðu þá talið allri og ítrustu kurteisi fullnægt með fylgdinni eða hugsanlega brugðist við hugboði um að ef hurðin lokaðist myndu þeir læsast úti. Frímann fann nú að komið var að kveðjustund og taldi sér þá loks óhætt að líta um öxl og segja eitthvað að skilnaði við S.

Frímann leit við og greip í tómt. Hann stóð einn fyrir utan dyrnar.

Þung hurðin féll að stöfum og hrökk í lás með lágum skilvirkum smelli, löngu áður en hann hafði rænu á að grípa í húninn.

-FIN

miðvikudagur, 21. janúar 2009

Frímann - framhaldssaga [4/6]

[Frímann - framhaldssaga, 4. hluti. Sjá formála í færslu 5.1.2009.]

III.

Frímann fékk á tilfinninguna að ef hann hefði ekki meira að segja þá væri fundi þeirra S þar með lokið. Það sem meira var: hann var viss um að ef hann segði ekki eitthvað þá þegar myndi hann ekki framar fá tækifæri til að leita ráða hjá S. Og Frímann vildi vita meira. Kannski kom það til vegna þess að Frímann var hvort tveggja í senn dálítið ákveðnari – sumir sögðu frekari – og dálítið útsjónarsamari – sumir sögðu ófyrirleitnari – en aðrir í kringum hann. Því var það að hann þurfti ekki að hugsa sig um til að detta eitthvað í hug sem tryggt gat áframhaldandi áheyrn S – það brann þegar á vörum hans. Augu hans leituðu uppi augu S og glímdu þau til sín frá óvissum stað í loftinu. Honum voru í fersku minni viðbrögð S við fyrri spurningu hans um hið sama og einsetti sér því að velja hvert orð af kostgæfni.

„Gæti ég verið einn af þeim sem þú vísaðir til með orðunum sumt fólk?“

Frímanni sjálfum til nokkurrar undrunar reyndust áhyggjur hans og ásetningur um varfærni óþarfi því sjálfkrafa og án umhugsunar orðaðist hin viðkvæma spurning á réttan hátt: hún gaf hvorki til kynna að S gerði mannamun né Frímann sjálfur.

Í fyrsta sinn frá því tal þeirra hófst var sem S væri ekki viðbúinn orðum Frímanns. Hann svaraði ekki strax. Á honum var þó ekki að merkja mikla undrun nema hvað augabrúnirnar lyftust rétt sem snöggvast og brosið flökti aftur á vörum hans.

„Góð spurning, Frímann,“ Hann rétti aftur úr sér í og varð aftur alvarlegur en þó einlægur í bragði:

„En þó hún sé góð get ég ekki svarað henni. Þú einn getur það. Aðeins þú sjálfur veist hvað þú vilt og hvort það geti mögulega ræst gegnum val þitt eða hvort þetta tvennt sé ... hvað skal segja?“ – hann hallaði undir flatt og pírði augun rétt sem snöggvast – „...ekki á sömu bylgjulengd.“

Frímann virtist ekki gera sér svar þetta að góðu og spurði þegar í stað.

„En hvernig get ég komist að raun um það?“

Í þetta sinn stóð ekki á svarinu. Eins og í samtalinu lengst af voru orðaskipti þeirra í slíkri samfellu að þau virtust renna óaðgreinanlega saman í eina og sömu ræðuna.

„Ertu viss um að þú sért ekki þegar búinn að því?“ spurði S. Nú brá fyrir dálítilli skerpu í rödd hans. Hann hallaði sér fram og var nær Frímanni en nokkru sinni þegar hann tók aftur til máls.

„Ég held þú vitir það nú þegar. Værir þú nokkuð að spyrja mig nema þú hefðir áttað þig á að það sem þú vilt er ekki meðal þess sem þú hefur kost á að velja? Ég held að þú hefðir ekki komið hingað nema vegna þess að þér er þetta ljóst. Þú lagðir fyrir mig tvö vandamál í upphafi samtals okkar. Svarið við hinu fyrra var þér í raun ljóst þá þegar, þó það hafi kannski ekki verið þér að skapi. Í raun er það því aðeins seinna vandamálið sem er raunverulegt erindi þitt hingað, ekki satt?“

Frímann svaraði engu. S lét það liggja á milli hluta. Þögn Frímanns virtist honum nægilegt svar. Ákefðin sem vaknað hafði í rödd S vék aftur fyrir skilningi og nærgætni:

„Ef þetta er rétt hjá mér þá held ég að við þurfum að umorða spurninguna dálítið, ekki satt?“

Spurningin hékk í loftinu andartak, án þess að Frímann svaraði, áður en S spurði aftur.

„Hver veit: kannski er það sem þú telur vera vandamál alls ekkert vandamál eftir allt saman. Sum vandamál hverfa við nánari skoðun og íhugun. Það má ekki gleyma því að það sem var satt og rétt í gær er ekki endilega satt og rétt í dag. Það sem var bannað í gær – jafnvel fordæmt – telst sjálfsagt í dag. Núið, okkar veruleiki, sker úr um það sanna og rétta, ekki steinrunnar kreddur fortíðarinnar.“

Frímann kinkaði aftur kolli, en ákveðnar í þetta sinn, eins og hann tæki á sig rögg. Augu hans voru límd við augu S og höfðu fengið á sig slikju, sem fylgt getur löngum störum á sama hlutinn.

Rödd S fékk á sig hlutlausan og formlegan blæ – gerilsneyddan tón hins grandvara en nafnlausa fulltrúa.

„Gott og vel. Áðan urðum við sammála um að það fólk sem velur dauðann fremur en lífið láti stýrast af heimsku, eigingirni eða fáfræði. Til að dæma það ekki of hart skulum við láta heimskuna og eigingirnina liggja á milli hluta. Bæði er, að hvorugur okkar er til þess bær að fella þess háttar dóma yfir öðrum, og raunar ekki nokkur maður. Einnig kemur þar til sú einfalda staðreynd að jafnvel þótt við gætum slegið fastri heimsku eða eigingirni annarra væri lítið við því að gera. Persónulegir eiginleikar, hvort sem er brestir eða kostir, eru bæði ónæmir fyrir og algerlega óskyldir þeim meðölum sem tiltæk eru í umræðu skynsams fólks, nefnilega: rökum. Einbeitum okkur því að fáfræðinni. Því hún er ekki ónæm fyrir rökum, þvert á móti. Hún er einfaldlega skortur sem alla getur hrjáð. Eða öllu heldur: einkenni á slíkum skorti. Fáfræði er ekkert annað en skortur þekkingar – líkt og hungur er skortur matar og syfja er skortur svefns. Þennan skort má seðja og uppræta með rökum og skynsamlegri umræðu. Því fáfræði er ekki óbreytanlegt persónueinkenni nokkurs manns ... – er það nokkuð?“

Frímann hristi höfuðið. Augu hans fylgdu ekki hreyfingunni. Þau voru kyrr, beindust enn sem fyrr að augum S. Í svip hans mótaði fyrir hæglátri sælu þess sem veit sig með vissu nálgast áfangastað, þó nánari staðsetning hans sé honum kannski ekki að öllu leyti kunn.

„Auðvitað ekki!“ S var hálfafsakandi, eins og svarið hefði í raun verið gefið og spurningin aðeins retorísk – eiginlega móðgun við skynsemi þeirra beggja. Hann bætti við, tónninn í rödd hans varð aftur flatur og ópersónulegur, eins og hann læsi tilkynningar í útvarpi:

„Og vegna þess að fáfræði er ekki persónueinkenni eins eða neins er það ekki áfellisdómur yfir nokkrum manni að benda honum á fáfræði hans. Hann hefur jafnframt enga ástæðu til að taka þannig ábendingu nærri sér. Slíkt væri líka fádæma dramb og hroki, að telja sig vera hafinn yfir fáfræðina og þurfa engrar frekari þekkingar við. Allir hafa gott af mat þegar þá svengir, allir hafa gott af svefni þegar þá syfjar og allir hafa gott af meiri og betri þekkingu. Ekki bara þegar hún kemur þeim vel eða staðfestir skoðanir þeirra, heldur hvenær sem er. Þar á meðal, og kannski allra helst, þegar hún stríðir fljótt á litið gegn fyrri sannfæringu þeirra. Eða fordómum.“

Aftur samsinnti Frímann orðalaust, í þetta sinn ótilkvaddur, með því að kinka kolli.

„Þess vegna skulum við einbeita okkur að valkostum þínum, Frímann. Við skulum athuga hvort þú hefur í raun komið auga á þá alla eða hvort hugsanlegt sé að fáfræði þín valdi því að þér hafi yfirsést einhverjir eða ekki gert þér nægilega vel grein fyrir þeim.“

[...]

[Frímann - framhaldssaga heldur áfram mánudaginn 26. janúar.]

fimmtudagur, 15. janúar 2009

Frímann - framhaldssaga [3/6]

[Frímann - framhaldssaga, 3. hluti. Sjá nánar formála í færslu dags. 5.1.2009]

[...]

Augu Frímanns hvörfluðu niður á brjóst S. Svipur hans var tómur. Hann kinkaði hægt kolli, einu sinni, svo aftur og loks þriðja sinni. Úr þriðja kinkinu leit hann aftur upp á S og spurði:

„En hvað ef fólk hefur úr engu að velja? Þegar það er bara einn kostur í stöðunni, sem fólk neyðist til að taka. Þá er ekki hægt að tala um neitt val, eða hvað?“

Meðan Frímann spurði var eins og hann blési, sífellt fastar, í þá glóð umburðarlyndis og skilnings sem bjarmaði af í svip S. Um leið og hann þagnaði tók S fumlaust til máls. Rödd hans og látæði var eins og áður. Aftur var eins og hann hefði í raun aldrei þagnað, eins og innskot Frímanns hefði ekki verið hans sjálfs nema að nafninu til en í raun aðeins liður í máli S – upphugsað, ákveðið og kallað fram af honum.

„Fólk hefur auðvitað alltaf val. Það er aldrei aðeins einn kostur, þeir eru alltaf að lágmarki tveir: líf eða dauði. Lífið getur falið í sér fleiri kosti eða færri. Allt frá óendanlega mörgum og niður í einn einasta. Dauðinn er hins vegar fasti. Hann er einn og sami kosturinn og alltaf til staðar.“

„En bíddu nú við: er dauðinn nokkurn tímann val? Er hann ekki óumflýjanlegur? Allir deyja á endanum, sama hvað þeir annars gera í lífinu.“

Frímanni þótti þessi spurning liggja svo beint við að hann hálfpartinn greip fram í fyrir S, skaut henni að með ákveðni sem kom honum sjálfum nokkuð á óvart. Ekki var að sjá að það setti S út af laginu.

„Vissulega, en málið er ekki svo einfalt. Athugaðu að þegar ég nefni dauðann sem valkost þarf það ekki að þýða bráðan bana. Þó kemur sá dauði sem ég á við yfirleitt fyrr en seinna og alltaf löngu áður en hinn óhjákvæmilegi dauði sem er endir alls lífs. Þessi dauði sem ég vék að getur verið langdreginn og flókinn eins og tónverk, margra þátta, með öllum tilbrigðum: skorti, vanmætti, vonleysi, örvæntingu, allsleysi, einsemd, niðurlægingu, sjúkdómum, brjálsemi ... Svo mætti lengi telja. En dauðinn er rauði þráðurinn í verkinu, skín alltaf í gegn. Hann er samnefnarinn, frumtónninn. Og brýst í síðasta lagi fram í endakaflanum, sem er alltaf sá sami og leiðir beint og óhjákvæmilega af alfyrsta tóninum sem er sleginn.“

S lét eftir sér dálitla kúnstpásu áður en hann lauk máli sínu:

„Og sá tónn ... Sá tónn er valið, Frímann.”

Áherslan var þung, leiddi hugann að ómstríðum og yfirþyrmandi lokahljómum tormelts tónverks, ef til vill eins og því sem S hafði lýst.

„En hver er þá svo heimskur – já, og svo eigingjarn! – að velja dauðann? Velja ekki allir lífið, ber ekki öllum eiginlega skylda til að velja lífið? Og er þá ekki í raun eftir sem áður aðeins einn valkostur?“

Orðin komu sjálfkrafa í hug Frímanns, hann fann munn sinn og tungu mynda þau og sjálfan sig segja þau. Fyrir framan hann var að sjá sem hvít skyrta S væri jafnvel eini ljósgjafinn í herberginu. Yfir hvítan flötinn liðu af og til litlar gárur, þegar smágert efnið bærðist með fínlegum hreyfingum S. Andlit S var fölt, svo mjög að það rann stundum allt að því saman við kraga skyrtunnar. Þar mótaði fyrir daufu brosi. Hann kinkaði kolli lítið eitt.

„Heimska og eigingirni, já. En dauðinn er allt að einu valkostur við hliðina á lífinu. Og val fólks verður að virða. Þú veist, vona ég, að það er bjargföst skoðun mín og sjálfur grundvöllur sannfæringar minnar. Meira að segja þegar það val stjórnast af heimsku og eigingirni, eins og þú segir. Þó er rétt að dæma þá sem velja dauðann frekar en lífið ekki of hart því kannski má bæta einu við þessa upptalningu þína: Fáfræði. Sumt fólk er ekki nógu upplýst um hvaða kosti það hefur í raun, það veit ekki hvaða kosti lífið felur í sér. Sumu fólki þarf aðeins að leiðbeina eða hjálpa til að hugsa sig betur um til þess að því verði ljósir kostir sem það hafði ekki einu sinni komið auga á áður, hvað þá íhugað af alvöru.“

Þegar S var um það bil að ljúka máli sínu sviptust augu Frímanns skyndilega í fókus. Það réttist úr baki hans, svipurinn varð íbygginn. Um leið og S sleppti orðinu spurði Frímann lágt en ákveðið:

Sumt fólk, segirðu alltaf. Hvaða fólk er það? Þá hlýtur líka að vera til hitt fólkið, sem öfugt er ástatt um. Þú minnist ekki á það en það felst í því sem þú segir. Og hver ákveður þá hverjir eru hvað?“

„Ég hef hvergi sagt neitt á borð við það sem þú kallar hitt fólkið eða dregið fólk í dilka á annan hátt. Það eru þín orð. Ég bendi aðeins á staðreyndir,“ sagði S og örlaði þá fyrst á geðshræringu í rödd hans. Þó ekki þannig að benti til neinnar reiði, heldur bar hún frekar með sér brýna áherslu á einlægni orðanna eða vott af sárindum vegna þess sem S sakaði Frímann um að hafa gefið í skyn. Broddurinn hvarf jafnskjótt úr rómi S og hann hafði birst. Rödd hans lækkaði og mýktist um leið og hann hélt áfram.

„En það er jafnómögulegt mér eða nokkrum öðrum að breyta því að einhverra hluta vegna er sumt fólk lakar sett en annað. Þetta er einfaldlega staðreynd, hversu dapurleg sem hún má annars teljast. Hvort ástæðan er tilviljun, óheppni, mannaverk, guðleg ráðstöfun eða eitthvað annað er ómögulegt að vita. En enginn mannlegur máttur, ekkert raunhæft skipulag, fær breytt þessu.“

S bar orðin raunhæft skipulag fram eins og þaulreyndur teknókrati sem hafði farið samviskusamlega yfir og útilokað alla aðra möguleika ekki bara einu sinni heldur margsinnis. Hann dró djúpt andann, hljóðlaust og lengi – lengur en Frímann hafði nokkurn tímann séð mann draga að sér andann. Brjóst hans þandist út, axlirnar og olnbogarnir hófust upp og út á við svo hvíti flöturinn fyrir framan Frímann virtist allur stækka. Svipur hans var óbreyttur en röddin hvellari og harðari þegar hann spurði skyndilega:

„Hvor er verr settur fyrir vikið: sá sem velur lífið eða sá sem velur dauðann? Hvor er verr settur fyrir vikið, Frímann?“

Frímann blikkaði augunum. Honum fannst sem árveknin í glansandi augum S hefði stigmagnast í ákefð, allt að því ofsa. Hann leit þó ekki undan.

„Sá sem velur dauðann, held ég,“ svaraði hann umhugsunarlaust.

„Sá sem velur dauðann, heldurðu,“ át S hægt upp eftir honum og endurtók það svo aftur í lágum hljóðum, með áherslu á síðasta orðið. Smám saman dofnaði aftur yfir augum hans og þau færðust í fyrra horf.

„Það held ég líka,“ sagði hann loks alvarlega, næstum hátíðlega. Hann bætti við: „Þá erum við sammála um það, Frímann minn.“

S hallaði sér aftur í stólnum. Um leið var sem hann minnkaði aðeins og skryppi saman. Uppspretta birtunnar í herberginu dreifðist og færðist frá S, kannski vegna þess að ekki bar jafnmikið á hvítu skyrtunni og áður. Frímann dró djúpt andann. Þegar hann velti því nánar fyrir sér gat hann ekki varist þeirri tilfinningu að þetta væri í fyrsta sinn sem hann drægi andann frá því hann bar fram spurningu sína.

Varir S sveigðust, hægt og í stuttum rykkjum, í kalt bros sem þó var sýnilega ekki uppgerð. Augu hans hvörfluðu aftur frá augum Frímanns. Í munnvikunum, hvoru á eftir öðru, brá snöggt fyrir glansandi broddinum á bleikri og liðugri tungu.

[Frímann - framhaldssaga heldur áfram miðvikudaginn 21. janúar.]

mánudagur, 12. janúar 2009

Frímann - framhaldssaga [2/6]

[Frímann - framhaldssaga, 2. hluti. Sjá nánar formála í færslu dags. 5.1.2009.]

II.

„Velkominn Frímann. Ertu nú búinn að ákveða hvað þú ætlar að verða þegar þú verður stór? Eða vefssst það ennþá fyrir þér, eins og mig grunar?“ spurði S og virtist smjatta á orðunum. Hann benti Frímanni að fá sér sæti á stólkolli í seilingarfjarlægð frá hægindastólnum sem hann sjálfur sat í.

S vætti munnvikin með tungubroddinum. Sá var siður hans þegar hann gladdist yfir einhverju. Yfirleitt gerðist það þegar hann þóttist viss um að hafa rétt fyrir sér. Það var ekki óalgengt vegna þess að S var maður mikillar og algildrar sannfæringar.

Frímann kinkaði kolli. Hann undraðist skarpskyggni S. Kurteisin í svip hans blandaðist lotningu og sá skuggi efa, sem þrátt fyrir allt hafði borið á traust hans á ráðsnilld S, dvínaði stórum.

Það var heitt í herberginu og lítil birta. Í loftinu var sætur og höfugur keimur sem Frímann kom ekki fyrir sig en varð samdauna áður en hann hafði ráðrúm til að kryfja hann frekar. Hann sá innviði herbergisins ekki skýrt vegna rökkursins. Það rétt mótaði fyrir kunnuglegri lögun og útlínum húsgagna, sem þar að auki virtust í dökkum litum. Á gólfinu var þykkt teppi, sem saug í sig fætur bæði fólks og húsgagna. Það virtist jafnvel drekka í sig hljóð, slík var þögnin í herberginu. Ekki var bara að engin hljóð bærust að utan; því hefði mátt koma í kring með ýmsum hætti. Þögnin var önnur og meiri – algerari. Hún var allt að því merkjanleg sem stöðugur ofurlágur hátíðnisónn eða ískur, líkt og undir vatnsyfirborði. Í öllu falli var eins og þau hljóð sem venjulega fylgja mönnum væru ekki til staðar. Ekkert marr í gólfum og innanstokksmunum, enginn þytur í klæðum eða gluggatjöldum, ekkert bank, engin búkhljóð, smellir eða brestir ... Meira að segja orð virtust hljóma skemur en venjulega í þessu herbergi.

Frímann og S sátu þannig þegjandi gegnt hvor öðrum, í skuggsýnu og tímalausu tómarúmi, umluktir algerri þögn og einhverju þyngra og þéttara en lofti. Það var því líkast sem herbergið og allt sem inni í því var væri smágert módel inni í glerhvolfi, líkt og þeim sem höfð eru til skrauts á jólum og innihalda vökva og örlitlar gervisnjóflygsur sem þyrlast upp og umhverfis módelið þegar glasinu er velt við. Hefði þessu herbergi verið velt við á þennan hátt einmitt á þessari stundu er erfitt að segja hvað hefði þyrlast upp af gólfinu, upp úr gólfteppinu þykka og þyrsta. Ef til vill ekki nema ryk og ló, húð- og hárflygsur, tréflísar, smámynt og annað slíkt rusl sem lendir á gólfum húsakynna og treðst niður eða safnast saman með tímanum þar sem umgangur og hreingerningartól ná ekki til. Samt er freistandi að ímynda sér að nokkuð fleira og áhugaverðara hefði flotið upp úr viðjum vefnaðarins með slíkri snöggri og umbyltandi veltu glerhvolfsins. Hvað ef orð hefðu verið þarna innanum, öll orðin sem hlutu að hafa fallið í þessu herbergi eða enduðu þau ekki gólfinu eins og allt annað? Og ef svo hefði verið, ef þessi föllnu og földu orð hefðu þannig þyrlast upp og umlukið Frímann og S eitt andartak áður en aðdráttarafl teppisins endurheimti þau, er þá hugsanlegt að í öllum þeim fuglabjargsklið hefðu eyru Frímanns greint þó ekki væri nema stök orð eða glefsur fyrri samtölum S við fólk í hans sporum?

Þar sem Frímann sat fyrir framan S, þornandi í hálsinum en blotnandi í lófunum, hefði hann að minnsta kosti ekki slegið hendi á móti einhverri vísbendingu eða hugmynd um það hvernig aðrir höfðu borið sig að við sömu aðstæður. En hvort sem orðin voru þarna eða ekki innan um allt ruslið, kom auðvitað ekki til þess að neitt hreyfði við neinu af þessu heldur gerðist það eitt að S ók sér í sæti sínu og hallaði undir flatt, eins og til að ýta við Frímanni, hvetja hann til að rjúfa þögnina, kasta teningnum.

Frímann dró djúpt andann. Hann strauk yfir hrukkað ennið, slétti gljáandi hárið og bjóst til að bera fram erindið.

„Ég get ekki ákveðið mig,“ sagði hann. „Eða réttara sagt: ég veit hvað ég vil helst verða en ég veit samt ekki hvort ég get valið það.“ Hann hikaði dálítið en hélt svo áfram: „Og ég held ég viti líka hvað ég vil ekki verða en ég er samt ekki viss hvort ég get komist hjá því að velja það.“

Hann sagði þessi orð hægt og með óeðlilegri áherslu, sérstaklega síðari hlutann. Það var eins og hann þyldi orðrétt eftir minni upp setningar á tungumáli sem hann skildi ekki. Enda var það nærri lagi. Þessi stirðu orð mörkuðu endastöð hugsunar hans og hugmyndaflugs, framandi stað sem hann hafði einungis náð með ítrustu fyrirhöfn; stað sem hann hafði aldrei komið til áður og gat aðeins reynt að lýsa en ekki ratað um, hvað þá komist lengra áleiðis. Frímanni var nefnilega ýmislegt tamara en að hugsa abstrakt. Meðan hann talaði vandaði hann sig eins og hann gat. Hann starði á stífaðan skyrtukraga S, hnepptan þétt upp í háls, og skrautlegt bindið með stóra hnútnum sem vissi ekki hvað hét og kunni ekki að binda. Um leið og Frímann lauk máli sínu leit hann upp og mætti augum S. Þau sögðu honum hið sama og mild rödd hans:

„Ég held ég skilji hvað þú átt við og hverjir kostir þínir eru, sá góði og sá slæmi. Eða eigum við ekki frekar segja sá sssíðri?“

S rétti úr sér í hægindastólnum, þar sem hann hafði fram að því hallað sér makindalega aftur. Hann mjakaði sér fram í sætinu og skaut út hökunni og brjóstkassanum. Olnbogarnir sköguðu út fyrir bólstraðar armhvílurnar. Fínlegar hendurnar löfðu slakar fram af þeim, eins og framlenging af ljónshrömmunum sem flúraðir voru í viðinn. Hann var í víðri og drifhvítri skyrtu úr fínlega ofnu efni, áreiðanlega silki. Hún bylgjaðist mjúklega með hreyfingum hans. Það hægðist á rödd S. Hún lækkaði og þykknaði og varð þægileg áheyrnar. Augu hans voru blíð og vökul og blikkuðu aldrei.

„Við skulum velta aðeins fyrir okkur saman sagnorðunum að vilja og að velja, Frímann,“ sagði S. Hann talaði hægt og formlega. Raddblærinn var þó á einhvern hátt hvetjandi og allt að því frísklegur, eins og hjá kennara sem kynnir umfjöllunarefni fyrirlestrar í upphafi hans og reynir að glæða strax áhuga nemendanna.

„Það sem við veljum er ekki endilega alltaf það sem við viljum helst og stundum meira að segja það sem við viljum helst ekki. Hér máttu ekki misskilja mig. Þér er auðvitað yfirleitt frjálst að velja það sem þú helst vilt og forðast það sem þú vilt ekki, svo lengi sem þú treður ekki öðrum um tær á meðan. Þessi réttur er, eins og ég vænti að þú vitir, mitt helsta hjartans mál. Enginn getur svipt nokkurt okkar þessum rétti. Honum hef ég helgað líf mitt og alla krafta, öllum stundum. En því miður er það nú svo, til allrar óhamingju, að staða sums fólksss ... “

Hér stoppaði S í miðju kafi, fyrirvaralaust en á yfirvegaðan hátt og án þess að sleppa andanum. Síðasta orðið dó bara út á vörum hans án þess að annað tæki við. Önghljóðið bar með sér örlítinn vott af smámælgi. Svo hjaðnaði stúturinn á vörum hans hægt og rólega og munnurinn lokaðist, eins og hringvöðvi eftirá. Augnsamband þeirra rofnaði ekki þrátt fyrir þögnina, þvert á móti óx það og efldist, líkt og með veldisvexti, þann stutta tíma sem hún varði. Það bar vitni um næmi S fyrir tímasetningu að rétt áður en þögnin fór að jaðra við að verða þrúgandi hélt hann áfram, með nákvæmlega sömu röddu og áherslu, eins og hann hefði aldrei hætt að tala.

„ ... að staða sums fólks í tíma og rúmi er stundum þannig að það sem það vill og það sem það velur getur ekki verið sami hluturinn.”

Frímann hrukkaði ennið en áður en hann náði að segja nokkuð hélt S áfram. Hann talaði nú hraðar og ákveðnar, með vott af óþolinmæði, eins og maður sem hefur lokið við að útskýra flókinn hlut í aðalatriðum og rennir svo yfir formsatriðin í snatri.

„Þú ert skarpur strákur svo við getum leyft okkur stærðfræðislettu. Köllum hið fyrra viljamengið en það síðara valmengið. Ég á við að viljamengið og valmengið hjá sumu fólki eru stundum algerlega óskyld. Viljamengið hjá fólki er getur verið jafnstórt og hugsast skal en ef það felur ekki jafnframt í sér valmengið þá er það í raun ekkert nema draumórar. Það kunna að vera skiljanlegir draumórar; hóflegir, fallegir, sanngjarnir og jafnvel verðskuldaðir draumórar. Það kann að teljast til þess sem nú á dögum er kallað hvorki meira né minna en sjálfsögð mannréttindi! En draumórar eru það engu að síður. Hjá sumu fólki er það því bara valmengið sem skiptir máli. Það er eini raunveruleiki þess. Innan takmarka þess lifir það og hrærist, hvað sem viljamengi þess annars geymir. Hvað þessu fólki viðkemur er því í raun tómt mál að tala um hvað það vill. Það er þýðingarlaust, ef menn vilja á annað borð vera raunsæir. Og það viljum við, ekki satt Frímann? Við erum hér að tala um raunverulega og áþreifanlega hluti, líf þitt og framtíð en stöndum ekki í óráðshjali um staðleysur og loftkastala! Eina raunverulega spurningin fyrir sumt fólk er því ekki hvað það vill, heldur hvað það velur.“

[...]

[Frímann - framhaldssaga heldur áfram föstudaginn 16. janúar.]

þriðjudagur, 6. janúar 2009

Frímann - framhaldssaga [1/6]

[Frímann - framhaldssaga, 1. hluti. Sjá nánar formála í færslu dags. 5.1.2009.]

I.

Frímann vaknaði morgun einn með stöðugt og áleitið suð í ungum kollinum. Það hófst og hneig sitt á hvað og hljómaði holt og fjarlægt, líkt og hafið í sjóreknum kókbelg. Hann hristi höfuðið, hélt fyrir eyrun, þrýsti og danglaði á þau en tókst ekki að losna við hljóðið. Hann kyngdi stórum, stóð á haus og drakk á hvolfi, framkallaði ákafa geispa og drynjandi ropa, tyggði jórturleður og reyndi í stuttu máli öll húsráð og kerlingabækur sem hann kunni - og skeytti engu þó sum væru ætluð við allt öðrum kvillum. En það var með hálfum huga. Hann vissi innst inni að það var allt til einskis. Þetta var engin hella eða neitt slíkt. Og suðið fór bara vaxandi. Von bráðar hafði það magnast í frumskóg af blýöntum, krafsandi í kór sömu skrjáfandi spurninguna, aftur og aftur, fastar og fastar. Frímann gafst loks upp á að reyna losna undan eða hunsa þessa spurningu. Hann viðurkenndi fyrir sjálfum sér að hann stóð frammi fyrir erfiðu vali sem gat ekki lengur skotið sér undan. Unglingsárin voru brátt að baki og hann varð að taka ákvörðun um hvað hann hygðist gera í framtíðinni, hvað hann vildi leggja fyrir sig.

Hann hafði lengi brotið heilann um þetta en án árangurs. Vangaveltur hans skiluðu honum engu nema óljósum grun eða tilfinningu sem hann átti erfitt með að festa hendur á en var einhvern veginn svona: enda þótt hann væri nokkuð viss um það hvað hann vildi helst (og hvað hann vildi helst ekki), hafði hann á tilfinningunni að ákvörðunin sem hann stóð frammi fyrir væri flóknari en svo að þetta eitt gæti ráðið úrslitum. Hvað olli því gat hann hins vegar ekki áttað sig á. Að minnsta kosti gat hann ekki með góðu móti sett það skýrt niður fyrir sér, eins og hið þvælda og óljósa orðalag sem ráðgáta hans tók á sig í huga hans bar vissulega með sér. Við þetta lét Frímann þó ekki hugfallast. Hann vissi nefnilega að hann átti hauk í horni þar sem var kennimaður nokkur og hugsuður er hafðist við skammt frá þar sem Frímann bjó, S að nafni.

Enginn vissi hvað maðurinn hét í raun og veru en allir kölluðu hann einfaldlega S. Hvernig nafnið kom til - hvort það var fyrsti stafurinn í nafninu hans, ættarnafninu eða eitthvað annað - var ekki vitað en þetta nafn eða tákn hafði komist á flot þegar vísað var til hans. Og þar sem allir verða nú að heita eitthvað og annað var ekki í boði hafði það festst við hann.

S var aðkomumaður þar um slóðir. Hann hafði tekið sér bólfestu þar rúmlega hálfum öðrum áratug fyrr, eða um það leyti sem Frímann fæddist. Ekki var vitað hvaðan hann kom nema að hann hafði flust á þetta svæði einhvers staðar að vestan. S hafði alla tíð haldið sér mjög til hlés og fáir eða enginn af almenningi þekkti hann í sjón, hvað þá meira. Hlédrægni hans var þó ekki takmarkalaus því þrátt fyrir hana var talið víst að hann hefði eignast hóp af fáum en traustum trúnaðarvinum á svæðinu. Lítið var um samband hans við þá vitað, þar á meðal hvorki nákvæmlega hverjir þeir voru né hversu margir. En áhrif S á svæðinu höfðu með tímanum sannarlega orðið mikil þrátt fyrir það að um persónu hans væri almennt ekkert vitað.

Sú virðing, og allt að því lotning, sem smám saman hafði farið að tengjast S kom einkum til af því hvernig hinum fámenna hópi lagsmanna hans hafði vegnað allt frá því hann birtist á svæðinu. Velgengni fyrirtækja þeirra, framkvæmda og, ekki síst, stjórnmálastarfs var undraverð. Allt sem þeir tóku sér fyrir hendur blómstraði svo að eftir var tekið, einkum vegna þess að almennt var ástandið mjög á hinn veginn hjá öðrum á þessu svæði. Fólk lagði saman tvo og tvo og fékk út að velgengni þeirra hlyti fyrst og fremst að stafa af þeirri náð að vera í kunningsskap við S. Enda var ekki til þess vitað að nokkur þeirra hefði gert neinar rósir í viðskipta- eða stjórnmálalífi áður en S kom til sögunnar – nema síður væri. Enginn vissi þó til þess að S kæmi nokkurs staðar nálægt með beinum hætti og því lá beinast við að halda að ráð hans og annað fulltingi eitt og sér skiluðu lagsmönnum hans svo skjótum og góðum ábata. Þar að auki störfuðu flestir þeirra sitt í hverju lagi og alls ekki á sömu sviðum í þjóðfélaginu, svo ekki gat verið um það að ræða að aðstoð S, hver sem hún annars var, væri einungis á þröngu sérsviði. Með tímanum varð þessi tilgáta fólks að viðteknum sannindum. Það gekk svo langt að yfirleitt var talið öruggt merki um að einhver hefði verið tekinn inn í þennan óopinbera hóp ef sá hinn sami naut velgengni, sérstaklega ef annað hafði áður verið uppi á teningnum.

Sagt var að S hefði, þrátt fyrir hlédrægnina, tekið þeim vel sem leituðu til hans og leiðbeint og leyst úr spurningum margra sem glímt höfðu við ámóta vandkvæði og Frímann nú. Frímann grunaði reyndar að næstum enginn gæti komist hjá að velta fyrir sér ámóta spurningum á einhverju stigi ævinnar. Hann renndi einnig í grun að sá tímapunktur kæmi iðulega fyrr og með mun afdráttarlausari hætti hjá fólki í hans heimahögum en víða annars staðar. Fólkið sem leitað hafði til S var sagt að hefði hlotið talsverða bót sinna mála og stundum mikla gæfu og frama. Fæst eða ekkert af því var reyndar sjálft til frásagnar þar um. Að misjöfnum tíma liðnum eftir að hafa ráðfært sig við S hafði það nær undantekningarlaust farið burt, að sagt var haldið út í heim til að freista gæfunnar. Brottför þess var iðulega með fulltingi eða milligöngu einhvers úr hirð S. Enginn vissi hvert en af fólki þessu bárust af og til fregnir um velmegun og hagsæld í fjarlægum löndum. Þessar fregnir voru yfirleitt loðnar, alltaf óstaðfestar og bárust eftir krókaleiðum. Ómögulegt var að rekja þær en ef það var á annað borð reynt reyndust flestar enda einhvers staðar í námunda við hirðmenn S. Þeir sem heima sátu áttu hins vegar flestir auðvelt með að skilja, eða að minnsta kosti skýra, tíðindaleysið: hver gat áfellst þann sem fann fræið fyrir að vilja sitja einn að brauðinu?

Eitt var víst: Enginn hafði enn snúið aftur til baka. Eða eins og algengara var að fólk orðaði það: enginn hafði komið heim með skottið á milli lappanna. Bent hafði verið á að sú staðreynd sannaði ekkert eitt og sér og gæti jafnvel verið tvíbent sönnunargagn, eins og gefur að skilja. Manna á milli var þetta þó frekar en ekki talið staðfesta þær stopulu fregnir sem bárust af velgengni fólksins úti í heimi. Þegar allt kom til alls voru tveir möguleikar í stöðunni, sagði fólkið heima við sjálft sig og hvort annað ef slíkt barst á annað borð í tal, sem var sjaldan: Annað hvort hafði þessu fólki mistekist eða því hafði gengið vel. Ef því hafði mistekist voru hæg heimatökin að snúa aftur og líklega eina úrræði þess hvort eð var. Hverjum fannst ekki skömmin skárri en sultur og skortur? Ef því hafði hins vegar gengið vel var einfaldlega engin ástæða til að snúa heim.

Þessi röksemdafærsla þótti jafn sannfærandi og hún var einföld. Sannfæringarkraftur hennar virtist reyndar vaxa í réttu hlutfalli við fjölda þeirra sem ræddu saman hverju sinni og það hversu oft hún var endurtekin. Fyrst enginn hafði komið aftur hlutu allir að vera meira eða minna á grænni grein, eða hvað? Eða næstum allir, því auðvitað varð að gera ráð fyrir þess háttar hversdagsógæfu sem alls staðar, heima og heiman, gat hrifsað fólk til sín. Slys, ofbeldisglæpir, hamfarir, dóp, drykkjuskapur og annað ámóta voru vissulega óyndislegir hlutir en jafnóumflýjanlegir í mannlegu samfélagi fyrir því: tilviljunarkennd kviksyndi tilverunnar. Vissulega sorgleg örlög en gátu tæplega uppskorið meiri viðbrögð en axlayppingu og bókhaldaralegan svip sem sagði selaví - svona er lífið.

Frímann var sjálfur óviss um það hvað hann ætti að halda um fólkið sem hafði farið og afdrif þess. Hann var kannski hvort tveggja í senn, dálítið gagnrýnni í hugsun (sumir sögðu tortryggnari) og dálítið betur gefinn (sumir sögðu hrokafyllri) en margir í kringum hann. Hver þessara lyndiseinkunna hafði verið notuð um hann, í öllum hugsanlegum samsetningum og í ýmsum tilgangi. Frímann hafði auðvitað orðið var við það og með tímanum hafði þetta gert að verkum að hann var stundum ekki viss hvort hann gæti treyst alfarið á eigið hyggjuvit. Sérstaklega ekki þegar kom að jafnmikilvægum spurningum og hann stóð nú frammi fyrir.

Loks afréð Frímann að gera eins og svo margir á undan honum, að leggja mál sín fyrir S og spyrja hann ráða. Það gat ekki sakað, hann hlaut að ákveða sjálfur hvort hann færi eftir ráðunum eða léti þau sem vind um eyru þjóta.

Hann S getur örugglega hjálpað mér að ákveða mig. Ráð hans virðast hafa reynst svo mörgum öðrum leiðarvísir hingað til, hugsaði Frímann og hélt á fund S.

mánudagur, 5. janúar 2009

Frímann - framhaldssaga (Dálítill formáli)

Ég seildist ofan í hina óeiginlegu skúffu og náði þar í smásögu sem ég skrifaði síðsumars árið 2006. Ég var þá - eða átti að vera - að skrifa kandídatsritgerð í lögfræði, á einhvers konar endaspretti vegna skilafrests sem nálgaðist ört. Það gekk sæmilega og virtist jafnvel geta nást. Þá birtist einn morgun grein í Fréttablaðinu sem ég las og gat svo ekki hætt að hugsa um. Á endanum leiddi hún hreinlega til þess að ég varð að láta ritgerðina til hliðar um sinn.

Ég byrjaði að setja saman þessa sögu. Klukkutímarnir sem ég ætlaði að eyða í það urðu að heilum degi og síðan að rúmri viku. Þá var sagan tilbúin í meginatriðum. Og ég hafði um leið dregið mig úr endasprettinum fyrir útskrift þá um haustið. (Sem skipti reyndar engu máli.) Sagan fékk á endanum titilinn Frímann - framhaldssaga.

Ég sýndi fáum söguna á sínum tíma, bara þröngum hópi. Og sendi hana á eitt dagblað og eitt tímarit með ósk um birtingu. Fékk svar frá tímaritinu. Það var neikvætt um birtinguna. En ekki þó um söguna sem slíka, ef mig minnir rétt. Það var uppbyggilega gagnrýnið og vinsamlegt, eins og von og vísa er frá þeim bænum. Þannig að sagan fór ofan í skúffu. Búin að gegna þeim tilgangi sínum að vera ventill fyrir vangaveltur mínar um þessi efni. Það er í sjálfu sér einn, og alls ekki sísti, tilgangur þess að skrifa. Og ég kláraði ritgerðina.

Það kom mér svo sem ekki mikið á óvart að sagan flygi ekki inn þar sem ég sendi hana. Hún er í lengri kantinum (22 A4 síður með 1,5 línubili og 12 punkta letri) og flæmist hvorki víða í atburðarás né persónugalleríi. Hún er að formi til mestmegnis samtal tveggja manna. Og óhlutbundið og kannski á köflum órætt samtal í þokkabót. Ég ætla ekki að segja til um hvort vit sé í því, hvort þráðurinn haldi. En þarna reyndi ég á minn hátt að tefla saman og vinna úr þeim hugmyndum og hugrenningum sem vöknuðu með mér við lestur greinarinnar úr Fréttablaðinu sem ég vík nánar að hér rétt á eftir.

Ég ætla ekki að japla á því sem fara brátt að verða bragðlausar tuggur og frasar um ástand undanfarinna mánaða. Tek fram að ég á þar við lýsingar á atburðum og ástandi, ekki greiningu á hinu sama eða því sem gera þarf. Maður þarf orðið engan inngang til að fjalla um það, sem er út af fyrir sig stórfínt.

Ég þarf þannig ekki að gera grein fyrir neinu sérstöku samhengi þegar ég segi að hin mjög svo tímabæra umræða sem virðist í startholunum um þau grunngildi og -stefnur sem við viljum að íslenskt samfélag hverfist um og byggist á varð til þess að umfjöllunarefni og leiðarstef sögunnar rifjuðust upp fyrir mér. Ég leit aftur á hana, snurfusaði hana og ákvað að setja hana inn hér. Það geri ég að sjálfsögðu vegna þess að ég vil að hún komi fyrir augu fólks, ef kostur er, og það lesi hana.

Ég stilli mig um frekari lýsingar á efni sögunnar. Er líka almennt frekar lítið fyrir hraðsoðna káputexta og slagorð um skáldskap. Fólk bara les og skilur, eftir vilja og megni. En fyrst ég er búinn að geta um kveikjuna að sögunni og vísa í hana hér fyrir neðan liggur auðvitað í augum úti að óbeint má fá hugmynd um efni sögunnar út frá þessari margnefndu grein.

Mér fannst réttara, vegna skýrleika og samhengis, að geta um greinina þó ég gerði mér vissulega grein fyrir þeim hugsanlega galla að þar með væri of miklu ljóstrað upp. En eins og alltaf er með kveikjur/efnivið og endanlega afurð þá gerist ýmislegt (og stundum allt sem skiptir máli) þar á milli og hin síðarnefnda er þannig alltaf margslungnari en það sem lagt var upp með.

Greinin í Fréttablaðinu birtist á miðopnu þess 4. ágúst 2006 undir fyrirsögninni ...þá leitar hún út um síðir. Höfundur hennar er Hannes Hólmsteinn Gissurarson. Ég rek greinina ekki efnislega en tengil á hana var að finna hér síðast þegar ég athugaði.

Altso: Hér mun smásagan Frímann - framhaldssaga birtast í nokkrum hlutum á næstunni með nokkurra daga millibili frá og með deginum í dag. Fyrir engan og alla og allt þar á milli. Ég set fyrsta hlutann af sirka sex inn í kvöld. Ég veit að það er ekki æskilegasta formið fyrir sögu að birtast á bloggi. En það er betra en ekkert og ef einhver vill fá söguna í Word-skjali er það sjálfsagt mál. Netfangið mitt er á síðunni.

Ef einhverjum líkar þá endilega látið orðið berast því það er með sögur og lesendur rétt eins og mennina: Segir fátt af einum. Sögur þurfa lesendur og lesendur þurfa sögur og ef annað þykir hæfa hinu þá er rétt og drengilegt að gera sitt til að koma á nánari kynnum.

Síðan sjá hlutirnir venjulega um sig sjálfir. Og allt fer einhvern veginn.